Drie (mini)biografieën voor de prijs van één. In zijn nieuwe boek De fantasten verbindt Ian Buruma de levens van een Joodse historicus, een Chinese prinses en de masseur van Himmler. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze hun eigen leven en heldendaden deels bij elkaar fantaseerden en gaandeweg gingen geloven in hun eigen bedrog. Een interessant uitgangspunt, al vraagt het resultaat veel van de lezer.
In deze tijden van fake news en welig tierende complottheorieën is de De fantasten een uiterst actueel boek dat laat zien dat ook in het verleden regimes en individuen het niet altijd even nauw namen met de feiten. ‘Als je een leugen maar vaak genoeg herhaalt, wordt deze vanzelf de waarheid,’ om met nazi-propagandaminister Joseph Goebbels te spreken. Je kunt er zelfs president mee worden, stelt Buruma, verwijzend naar Donald Trump.
Tijdens oorlogen wordt de waarheid vaak onderdrukt. Oorlogen creëren dan ook de ideale omstandigheden voor mythomanen, fantasten en opportunisten die als fictieve personages door het leven gaan, redeneert Buruma. Zijn drie hoofdpersonen hebben dan ook met elkaar gemeen dat ze hun al dan niet verzonnen avonturen beleefden in oorlogstijd.
Tegenstrijdigheden
De drie hebben op het eerste gezicht verder weinig met elkaar gemeen. Felix Kersten (bijnaam: ‘de magische Boeddha’) was de masseur van nazikopstuk Heinrich Himmler. Kawashima Yoshiko werd geboren als Mantsjoeprinses, speelde als spionne dubbelspel en kwam bekend te staan als de Aziatische Mata Hari. Friedrich Weinreb ten slotte, was een Joodse immigrant die zei Joden te beschermen maar ze in feite verraadde.
Over alle drie zijn al de nodige boeken geschreven. Buruma houdt deze (auto)biografieën kritisch tegen het licht en stuit daarbij op diverse tegenstrijdigheden. Bij de memoires van Kersten blijken zelfs de verschillende vertalingen onderling flink te verschillen. In de Duitse editie wordt Kerstens grootste “heldendaad” (die hij waarschijnlijk niet heeft verricht) weggelaten: hoe hij Himmler (en daarmee ook Hitler) ervan zou hebben overtuigd af te zien van het plan om de hele Nederlandse bevolking in 1941 naar Polen te deporteren. Volgens Kersten was Himmler bereid er vanaf te zien als hij met zijn magische handen diens onverdraaglijke maagkrampen zou verlichten.
Kolfje
De fantasten is een kolfje naar Buruma’s hand. Hij schreef eerder over de Tweede Wereldoorlog en als sinoloog en japanoloog is hij goed thuis in zowel de Japanse als de Chinese geschiedenis. Ondanks zijn soepele, heldere schrijfstijl vraagt zijn boek veel van de lezer. Zijn hoofdpersonen zijn op zich al drie ingewikkelde karakters en hun leven speelt zich dan ook nog af tegen de achtergrond van een complex stuk wereldgeschiedenis.
De belezen auteur overlaadt de lezer met informatie: over de familiegeschiedenissen van zijn hoofdpersonen, culturele achtergronden en politieke machtsverhoudingen. Bij Kersten en Weinreb gaat het nog, omdat hun geschiedenis in Europa (en bij Weinreb grotendeels in Nederland) speelt en bij de lezer enige kennis van de Tweede Wereldoorlog bekend verondersteld mag worden. Bij Kawashima Yoshiko is het allemaal wat lastiger te volgen. Dat binnen ieder hoofdstuk wordt geswitched tussen de verschillende hoofdpersonen, plaatsen en tijden, maakt het er niet eenvoudiger op.
Triest lot
Het goede nieuws: Friedrich Weinreb, Felix Kersten en Kawashima Yoshiko zijn stuk voor stuk markante figuren, dus saai wordt het nooit. Buruma beschrijft hoe deze collaborateurs werden gedreven door een mengeling van hebzucht, idealisme, sensatiezucht, machtshonger, opportunisme én de oprechte overtuiging dat ze iets goeds deden.
‘Het probleem met mijn fantasten is dat hun bedrog, dat soms noodzakelijk was om te kunnen overleven in een systeem van leugens, uiteindelijk zelfbedrog werd,’ concludeert de auteur in zijn epiloog, die hij afsluit met een sombere verzuchting. ‘Ze moesten lijden omdat ze zichzelf hadden bedrogen. Wanneer je van je eigen leven een verzinsel maakt, heb je in wezen helemaal geen identiteit. Dit is een triest lot dat velen van ons bedreigt, of we nu in een dictatuur leven of niet.’
De fantasten. Friedrich Weinreb, een Chinese prinses en de masseur van Himmler
Ian Buruma
Atlas Contact
ISBN paperback 9789045042633
ISBN ebook 9789045042640
Verschenen in oktober 2022
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 24,99)Bestel als ebook bij bol.com (€ 13,99)
