Tussy is haar bijnaam, Friedrich Engels noemt ze haar tweede vader. Ze vertaalt als eerste Madame Bovary van Flaubert van het Frans naar het Engels en pioniert met de toneelstukken van Ibsen. Ze onderhoudt vriendschappen met mannen als George Bernard Shaw, Wilhelm Liebknecht en Henry Havelock Ellis.
De biografie Eleanor Marx, een leven, geschreven door Rachel Holmes is al in 2014 verschenen, maar pas nu in het Nederlands te lezen.
Het begin is heerlijk, ik word helemaal enthousiast van de vlotte toon: ‘Hoe minuscuul het ook is, het nieuwgeboren Marxmokkeltje kondigt zijn komst aan met een gezond, verbolgen geblèr en slaakt zijn eerste protestkreten tegen het bestaan dat zich twee verdiepingen lager in het ochtendlicht afspeelt in de rumoerige straten van SOHO.”
Eleanor Marx is de jongste dochter van de schrijver van Das Kapital, de bedenker van de theorie van de ‘Verelendung’. Ze ziet het werk van haar vader, bouwen aan een socialistische arbeidersbeweging en een betere wereld, als levensopdracht en geeft er praktisch vorm aan.
Biografie
Eleanor Marx schrijft ook de eerste biografie van haar vader. En ze heeft duidelijke opvattingen over dat werk: ‘Geen enkele tijd is ongeschikter om de biografie van een groot man te schrijven dan onmiddellijk na zijn dood en de taak is dubbel zo moeilijk als ze geschreven moet worden door iemand die van hem hield, op dit ogenblik kan ik niet meer doen dan een korte schets maken van mijn vaders leven. Ik zal me beperken tot een simpele opsomming van feiten en zal zelfs geen poging ondernemen om zijn grootse theorieën en ontdekkingen uiteen te zetten, ook al vormen zijn theorieën de absolute basis van het modern socialisme en betekenen ze een ware revolutie voor de hele wetenschap van de politieke economie’, schrijft ze in 1883, vlak na het overlijden van haar geliefde vader.
De benepenheid van een grote geest is de kop boven mijn bespreking van de biografie van Karl Marx uit 2018 door Gareth Stedman Jones. Na het lezen van Eleanor Marx. Een leven ben ik daar wat milder over. Biograaf Rachel Holmes laat me door de ogen van zijn dochter kijken naar de vooruitstrevende manier waarop Karl zijn dochters grootbrengt. Weliswaar wordt het overgrote deel van die opvoeding gedaan door moeder Jenny en kindermeisje Helen Demuth, maar de belangrijkste mannen in haar leven zijn Karl Marx en Friedrich Engels.
Die laten haar ontdekken en leren haar onafhankelijk denken. Volgens ‘Tussy’, kun je precies berekenen hoeveel strekkende meter boekenkasten er in het huis aan het Londense Grafton Terrace te vinden is. ‘Maar als je wil berekenen wat de verhalen in die boeken meten, moet je dat in kilometers doen.’ Vader Karl bedenkt verhalen over de antiheld Hans Röckle en vertelt zijn jongste dochter daarmee tussen de regels door over de theorieën waar hij aan werkt. De theorieën die in Das Kapital terecht zullen komen.
Haar moeder Jenny von Westphalen is protestant en Hirschel ha Levi Marx, vader van Karl, laat zich in 1817 dopen en daarmee is Karl ook protestant. Wanneer Eleanor als kind onder de indruk is van een katholieke kerkdienst zegt vader Marx haar dat ze niet door God maar door de muziek in vervoering is gebracht. Zijn dochter wordt niet-religieus opgevoed. In die jaren een hoogst ongebruikelijk fenomeen. Marx schrijft immers al in 1844, 11 jaar voor de geboorte van Eleanor:
‘De religieuze ellende is tegelijkertijd de uitdrukking van de werkelijke nood en van het protest tegen de werkelijke nood. De religie is de verzuchting van het verdrukte schepsel, het gemoed van een harteloze wereld, zoals ze ook de geest van geestlooze toestanden is. Zij is de opium van het volk.’
Ze is het favoriete nichtje van de Nederlander Lion Philips, grootvader van de oprichters van het Philipsconcern en buurmeisje van Wilhelm Liebknecht, een van de oprichters van de Sozialdemocratische Partei Deutschland (SPD) in Londen. Haar dokter is de eerste vrouwelijke dokter van Engeland, Elisabeth Garrett Anderson. Ze is een soort pleegdochter van Friedrich Engels. Hij onderwijst haar, want de beschikbare school is niks voor een leergierige jonge vrouw. Eleanor Marx is dan ook al vroeg volwassen en discussieert van jongs af aan volop met mensen die bezig zijn met een ‘nieuwe wereld’. Ze drinkt al op jonge leeftijd behoorlijke hoeveelheden alcohol, ook vanwege de slechte kwaliteit van het drinkwater.
Commune van Parijs
Ze is in Frankrijk tijdens de val van de Commune van Parijs, in 1871. Tussy is op bezoek bij zus Laura, die verloofd is met Fransman Paul Lafargue. Hij is anarchist, oprichter van de eerste marxistische partij van Frankrijk en bekend van zijn aanklacht tegen de burgerlijke arbeidsmoraal: ‘Het recht op luiheid’.
Karl Marx is in Londen snel op de hoogte van de genadeloze manier waarop de Franse regering de revolutionaire opstand in de hoofdstad neerslaat en stuurt een gecodeerd bericht aan zijn dochters in de buurt van Bordeaux. Ze moeten zo snel mogelijk naar Spanje zien te vluchten. Dat doen ze in eerste instantie, maar Laura’s zoontje is doodziek en overlijdt. De zussen Marx begraven het jongetje terwijl Paul Lafargue op de vlucht blijft. Laura en Eleanor reizen verder onder de naam van de zusters Miller en proberen terug te keren naar Engeland. Dat mislukt, Tussy en Laura worden gearresteerd en dagenlang verhoord.
Vriendin en schrijver Beatrice Potter beschrijft de 28-jarige Eleanor Marx in mei 1883 in haar dagboek: ‘ Ze is als persoon een aantrekkelijke verschijning, gekleed op een slonzige, schilderachtige manier. Ze heeft krullend zwart haar dat in alle richtingen wegspringt. Haar ogen zijn fijn, levendig en sympathiek. Maar haar minder fraaie trekjes, gezichtsuitdrukkingen en huidskleur wijzen op een ongezond, opgejaagd leven waarin ze zich overeind houdt met opwekkende en verdovende middelen.’ Eleanor werkt altijd hard en maakt lange dagen. In februari 1897 is ze een week in Nederland om voordrachten te houden. Ze spreekt zoveel dat haar stem het begeeft. Iets meer dan een jaar later is ze dood.
Erfenis
Een extra interessant gedeelte van het boek is dat over de nalatenschap van Marx. ‘Eleanor erfde de uiteenlopende problemen van haar vaders volgelingen die ofwel zijn werk niet fatsoenlijk hadden gelezen, ofwel voortdurend ruziënd over de straat rolden, ofwel de beide afwijkingen combineerden, schrijft Holmes. Maar er is meer dan ideologisch gehakketak. De SPD stuurt volgens de biograaf een jonge Luise Kautzky, de eerste echtgenote van Karl Kautzky, naar Friedrich Engels, die in Londen zonder vertrouwelinge zit. Luise moet Friedrich Engels overhalen de geschriften van Marx aan de partij af te staan. Het zal niet voor het laatst zijn dat daar om gevochten wordt.
Eleanor komt er intussen achter dat niet Friedrich Engels maar haar eigen vader de vader is van Freddy Demuth, de zoon van huishoudster Helen, en dus haar halfbroer. ‘De totale toewijding van Möhme, de bijnaam van moeder Jenny, samen met huishoudster Helen Demuth aan man en kinderen bepaalden Eleanora’s houding tegenover Edward Aveling. Maar Aveling is Marx niet. Tussy’s moeders zijn onbewust gevaarlijke, onnuttige rolmodellen die hun dochter hebben voorbereid op de slachtofferrol in romantische illusies’, schrijft de biograaf Rachel Holmes. Ze laat weinig heel van Edward Aveling en de rol die hij speelt in het leven van Eleanor Marx.
De politiek activist Edward Aveling leeft al jaren gescheiden van zijn wettige vrouw. Het is dertig jaar na het verschijnen van Darwins ‘origin of species’ en Aveling is een actief aanhanger en propagandist van de bioloog. Holmes schrijft: ‘Kortom, Aveling was een aantrekkelijke, slimme schelm die een belangrijke rol speelde bij het vulgariseren van Darwin en bij het aansturen van de Britse secularisten in de richting van het socialisme.’ De term ‘schelm’ is nog een aardige formulering voor het gedrag van de man die Tussy uiteindelijk zal breken.
Voor Eleanor is hun relatie en ongehuwd samenleven een politiek statement. Het gelijkwaardige samenleven is voor Aveling echter een vrijbrief voor ontrouw. De biograaf klinkt af en toe behoorlijk cynisch: ‘Avelings onderbewustzijn was gezegend met het psychosomatische handigheidje om fysieke klachten te ontwikkelen van zodra er acute emotionele zorgen opdoken.’ Hij is op momenten dat het hem te heet onder de voeten wordt, ineens ziek en moet dan weg, naar een kuuroord of ziekenhuis, om te herstellen.
Of Eleanor echt zelf een eind aan haar leven maakt als ze erachter komt dat Aveling achter haar rug met een andere vrouw is getrouwd, blijft een mysterie. Zelfmoord is de officiële lezing, maar 100 procent zekerheid daarover is er niet. Haar streven naar een ideale wereld nam haar zo in beslag dat Eleanor Marx niet zag, of wilde zien, dat er recht onder haar ogen werd bedrogen en verraden.
Eleanor Marx. Een leven
Rachel Holmes
Uitgeverij EPO
ISBN 9789462672796
Verschenen in juni 2021
