Beethoven ontrafeld

De Vlaamse Beethoven-dirigent en -specialist Jan Caeyers publiceerde in 2009 een biografie van een der meest complexe kunstenaars die we kennen: Ludwig van Beethoven. Die complexiteit heeft niet alleen te maken met het karakter van de componist, maar geldt vooral de uitdaging om na tweehonderd jaar mythevorming, fake news en anekdotisering nog enigszins in de buurt te komen van de historische werkelijkheid.

Ter gelegenheid van de 250^ste geboortedag van Beethoven verscheen bij De Bezige Bij een herziene uitgave van Caeyers biografie, die door het Beethoven-Haus in Bonn – onderzoekscentrum, geboortehuis en museum – is uitgeroepen is tot de officiële biografie voor het Beethovense jubeljaar 2020. Volgens een interview in Trouw zijn er ten opzichte van de eerdere druk vooral enkele fundamentele veranderingen met betrekking tot de jonge Beethoven. Caeyers: ‘Zijn jeugdjaren zijn het belangrijkst, maar vaak het minst gedocumenteerd. In die periode van zijn leven is voor een biograaf de grootste winst te boeken.’

Goede neus voor marketing

Het is een bijzonder rijk boek, dat Beethovens leven schetst tegen de achtergrond van een maatschappij die enorm in beweging is. Caeyers laat zien hoe Beethoven begint te werken in een samenleving die nog volledig gedomineerd wordt door de aristocratie en eindigt in een nieuwe wereld waarin de burgerij het voor het zeggen krijgt. Beethoven paste zich daarbij voortreffelijk aan. Hij had een goede neus voor marketing en heeft zichzelf – anders dan bijvoorbeeld Mozart – goed kunnen verkopen. Hij verkeerde in de hoogste adellijke kringen en had omgang met gekroonde hoofden, hij slaagde erin de verschillende muziekuitgeverijen tegen elkaar uit te spelen, en als het zo uitkwam wist hij hoe hij de concertzalen kon uitverkopen . De vergelijking met het commerciële wel en wee van popsterren en voetbalvedettes ligt voor de hand.

Opvallend is verder dat Beethoven zich tijdens zijn leven ontwikkelt van pianist en uitvoerder van eigen werk – Beethoven was net als Mozart een briljante improvisator – tot een componist ‘pur sang’. Ik bedoel daarmee, dat Beethoven vooral aan het einde van zijn leven werken schreef die nauwgezet naar de letter dienden te worden uitgevoerd. Met Beethoven ontstond het beroep ‘componist’, een muziekvinder die door anderen exact moet worden uitgevoerd.

De falsificaties en mythes rond Beethoven gaat Caeyers niet uit de weg. Als een moderne factchecker vertelt hij waar de verhalen vandaan komen, hij houdt ze tegen het licht, plaatst vraagtekens en ontkracht waar nodig de leugens. Ronduit verbijsterend is het te lezen dat in de jaren 70 van de vorige eeuw modern wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat de zogenoemde Konversationshefte van Beethoven voor een belangrijk deel zijn vervalst. De criminele lijkenpikker Anton Schindler – die zich tijdens de laatste levensfase aan Beethoven heeft opgedrongen – heeft niet alleen onwelgevallige pagina’s verwijderd, maar tussen 1840 en 1845 nog heel wat notities toegevoegd. Veel informatie op basis waarvan men in meer dan honderdvijftig jaar een Beethoven-beeld had samengesteld, bleek ineens gebaseerd op vervalste informatie. Ook muziektheoretische inzichten waren niet langer houdbaar, met name op het gebied van metronoomcijfers.

Einzelgänger

De biografie laat zich prettig lezen. De regelmatige kwinkslagen en opmerkingen met de tongue-in-cheek geven het af en toe een zekere lichtheid. De manier waarop hij Bettina Brentano in korte trekken ten tonele voert – om slechts een voorbeeld te noemen – is verfrissend:

‘Ze was het prototype van de groupie, de vrouw die pathologisch de nabijheid van beroemde mannen opzoekt, vervolgens opschept over de bijzondere positie die ze in hun leven inneemt en daarbij de grootste moeite heeft de fantasie van werkelijkheid te onderscheiden. Ze was voor deze rol goed gewapend: zij sprak vloeiend verschillende talen, kende haar literatuurklassiekers, kon bladzijdelang eigentijdse poëzie citeren, schilderde niet slecht en componeerde een beetje. Ook fysiek mocht ze er zijn, en ze was innemend charmant, al beweerden kwade tongen dat ze tijdens haar strenge opvoeding in een klooster iets te weinig in een spiegel had kunnen kijken, wat ze later irritant vaak moest goedmaken’

Ook Beethoven zelf wordt niet gespaard. Zijn onverzorgde uiterlijk, ronduit onsmakelijke eetgewoonten, opportunistische geldjagerij, ongetemperde woede-uitbarstingen en ongenuanceerde uitvallen, zijn – gelukkig blijft ons niets bespaard. En voortdurend realiseer je je als lezer: deze man was een natuurverschijnsel, die ook aan zichzelf leed. Er was werkelijk geen doofheid nodig om de volstrekte Einzelgänger te vervreemden van de wereld om hem heen. Caeyers:

“Hij ging nog wel naar zijn stamrestaurants, maar daar isoleerde hij zich en iedereen begreep dat het weinig zin had hem lastig te vallen – al moeten we er eerlijkheidshalve aan toevoegen dat de vele slechte gewoontes die Beethoven ondertussen had aangenomen bij het eten verlammend werkten op de appetijt van zijn schaarse tafelgenoten.”

Eigenzinnig oeuvre

Na Beethovens overlijden verdringen zich, ondanks de kou, naar schatting twintigduizend mensen van allerlei rang en stand rond de lijkkist. Iedereen is zich bewust van het feit dat met die rare zwerver, die steeds moeilijker muziek componeerde, een fenomeen is heengegaan. De muzikale nalatenschap staat als een huis. Jan Caeyers benadrukte tijdens een interview op de Vlaamse televisie terecht dat hij voortdurend nieuwe dingen ontdekt in de muziek waar hij op dat moment mee bezig is. Zoals je onophoudelijk terug kunt keren naar de zelfportretten van Rembrandt zonder je ooit te vervelen, zo staat daar het eigenzinnige oeuvre van Beethoven. De symfonieën, de 32 pianosonates, de 14 kwartetten, ze zullen voor iedereen voortdurend nieuwe elementen openbaren.

De allergrootste verdienste van dit boek is dat Beethovens muziek centraal staat. Het klinkt als iets vanzelfsprekends, maar in het geval van Beethoven liggen wilde haardos, doofheid, ta-ta-ta-taaa en Alle Menschen werden Brüder vaak in de weg. Caeyers brengt de lezer voortdurend in de verleiding het boek terzijde te leggen en de muziek die hij bespreekt te beluisteren. Zonder ingewikkelde analyses (het boek kent nauwelijks notenvoorbeelden) beschrijft hij helder en overtuigend waarom de onderhavige noten zo bijzonder zijn. Want het is vooral dit euvel dat er ligt tussen Beethoven en ons hedendaagse luisteraars: wij kunnen onbeperkt alle muziek van voor en na Beethoven at random beluisteren. Daardoor ontgaat het ons ten ene male welke revolutionaire en soms ongehoord waanzinnige paden Beethoven bewandelde. Caeyers plaatst belangrijke werken van Beethoven in een persoonlijke en maatschappelijke context en helpt je telkens weer om met ‘frisse oren’ te luisteren. Als je het lezen van deze biografie afwisselt met veel luisteren, kun je maandenlang plezier hebben van dit boek.

Beethoven – Een biografie
Jan Caeyers
De Bezige Bij
ISBN 9789403174501
Verschenen in november 2019 (herziene uitgave)

Bestelinformatie