Reinhard Heydrich en zijn weduwe

Nancy Dougherty ontmoette Lina von Osten Heydrich voor het eerst in 1976. De weduwe van Reinhard Heydrich had net haar memoires gepubliceerd, Leben mit einem Kriegsverbrecher. Dougherty, gefascineerd door het kwaad van het Derde Rijk, besloot een biografie te schrijven over de architect van de holocaust en de rijksprotector van Bohemen en Moravië. Het werd een levensproject. Toen ze met de laatste hoofdstukken bezig was, openbaarde zich de eerste symptomen van Alzheimer. Voor het notenapparaat en de illustraties werd een assistent aangesteld. De publicatie van The Hangman and his Wife maakte ze niet meer mee. Nancy Dougherty overleed op 6 februari 2013. Onlangs verscheen postuum haar biografie van ‘het beest van Praag’.

Het is een gedegen onderzoek naar leven en dood van Reinhard Heydrich geworden, waarin haar ambitie om het verhaal vanuit het perspectief van de weduwe te vertellen, het minst goed uit de verf komt.

Een schandaal in de marine

Dougherty vermeldt weinig nieuwe feiten over de loopbaan van Heydrich. De Saks, op 7 maart 1904 geboren in Halle an der Saale, was voorbestemd voor een muzikale carrière – zijn vader was directeur van het conservatorium in Halle en hijzelf speelde niet onverdienstelijk de viool – maar Heydrich koos voor een loopbaan in de marine. Daaruit werd hij in 1931 ontslagen. Wat er precies gebeurd is, weet ook Dougherty niet echt te duiden. Volgens de memoires van Lina Heydrich had hij een meisje trouwbeloftes gedaan, maar of hij die maakte na zijn huwelijk met Lina von Osten, met wie hij dat jaar in het huwelijk trad, laat ze in het midden. En dat doet Dougherty ook. In ieder geval stond Heydrich te boek als een schuinsmarcheerder. Politiek interesseerde hem nauwelijks. Zijn echtgenote was al in 1929 partijlid van de NSDAP geworden, maar Heydrich deed dat pas toen hij na zijn ontslag op zoek was naar een nieuwe betrekking. Mein Kampf heeft hij volgens zijn weduwe nooit gelezen.

Zo kennen we Heydrich ten voeten uit: opportunistisch, ambitieus, egocentrisch, gevoelsarm en meedogenloos. Bovendien een van de weinige nazikopstukken die enigszins in de buurt komt van het Arische ideaal dat Hitler en trawanten zich in hun rassenwaan hebben gesteld, al deden over zijn ‘raszuiverheid’ de wildste verhalen de ronde. Oma Heydrich zou na de dood van haar eerste man met een zekere Süss getrouwd zijn – Jood Süss dus. Dat was althans de boodschap van zijn voormalige kompanen in de marine, die hem in 1935 aangaven bij zijn bloedeigen Gestapo. Heydrich was een man met weinig vrienden.

Verdeel en heers

De kille technocraat is in 1934 een van de uitvoerders van de Nacht van de Lange Messen, waarin Hitler korte metten maakte met de linker vleugel in zijn partij, die na de machtsovername een ‘tweede revolutie’ wilde bewerkstelligen. Volgens Lina Heydrich is het een van de reden dat haar man weinig vrienden maakte, want hij had het er maar wat moeilijk mee – zijn bevel Ernst Röhm, de homoseksuele leider van de S.A., af te slachten. Heydrich had een zwak voor Röhm, een sentiment waarvoor hij zich voortaan zou hoeden. De weduwe:

‘Reinhard hatte keine Freunde. Kein Mann kann sagen, er sei Heydrichs Freund gewesen. Er wollte keine Freunden.‘  

Dougherty schetst een fascinerend beeld van de verdeel-en-heerspolitiek waarmee Hitler de kopstukken van zijn partij in het gareel hield. Niemand vertrouwde niemand in de nazitop. De carrière van Heydrich is er een van vallen en opstaan. De geleidelijke centralisering van de staatspolitie en geheime dienst moest hij bevechten op concullega’s als Wilhelm Canaris en Hermann Göring. Met Canaris – een van de samenzweerders van de aanslag op Hitler in 1944 – onderhield hij overigens wel vriendschappelijke banden. Göring heeft hij tot op het bot gehaat.     

REINHARD HEYDRICH, 1940. BRON: BUNDESARCHIVE BOLD (CC BY-SA 3.0)

Het Joodse vraagstuk

De biografie van Dougherty is een gemiste kans wat de karakterduiding van Lina von Osten Heydrich betreft. Dougherty haalt wat ongemakkelijke momenten aan tijdens de drie interviewsessies die ze met de weduwe belegd heeft, maar uiteindelijk figureert Lina von Osten Heydrich in deze biografie vooral als achtergrondfiguur, een aangeefster die nauwelijks van invloed is geweest op het openbare leven van haar man. Kortom, veel ‘Hangman’, weinig ‘wife’.

Merkwaardig is de geringe aandacht voor de memoires van Lina von Osten Heydrich, Leben mit einem Kriegsverbrecher. Een boekje waarvan Laurent Binet, de auteur van HhhH – Himmlers hersens heten Heydrich in zijn roman opmerkt dat hij het ‘niet te pakken kan krijgen’, of hij moet er een exuberant bedrag voor betalen. De neonazi’s drijven de marktprijs flink op. Daarom heeft hij het, ook vanwege zijn ‘Duits van het niveau tweede klas’, maar links laten liggen. ‘Ik moet het dus zonder dat waardevolle document stellen.’ Voor een romanschrijver een vergeeflijk tekort, voor een historicus een doodzonde. Leben mit einen Kriegsverbrecher kun je trouwens gewoon downloaden van het internet, gratis en voor niks.

Dougherty heeft de memoires wel degelijk gelezen, maar lijkt een confrontatie met de daarin gepresenteerde historische feiten te willen vermijden. Lina von Osten Heydrich gaat in Leben mit einem Kriegsverbrecher de grote thema’s niet uit de weg maar verdraait de feiten zozeer dat haar memoires een fascinerend tijdsdocument heeft opgeleverd over de Vergangenheitsbewältigung, de wijze waarop Duitsland zijn oorlogsverleden heeft verwerkt. Ze stelt haar echtgenoot voor als de grote pleitbezorger binnen de nazitop van de ‘emigratie’ van het Jodendom in Europa, waarmee hij en passant een klik had met de Zionistische beweging. Door de Kristallnacht – de nacht van 9 op 10 november 1938 waarin ruim 1400 synagogen en 7000 Joodse winkels in een orgie van geweld in vlammen opgingen – was deze ‘humane’ oplossing van het ‘Joodse vraagstuk’ niet langer mogelijk. Heydrich was volgens de memoires van zijn echtgenote gechoqueerd door de zogenaamde ‘spontane’ pogrom, die door Goebbels was geënsceneerd, maar voelde zich, aldus de memoires, ‘frei von alle Schuld’. Hij kon zich de ‘egoïstische luxe’ van een persoonlijk geweten niet permitteren.

Wannsee

Tijdens de Wannseeconferentie in januari 1942 viel het besluit de treinen niet langer naar een imaginaire Joodse staat te laten rijden – Heydrich dacht aan Siberië – maar naar de vernietigingskampen die in het oosten werden ingericht. Heydrich voerde tijdens  die conferentie louter zijn ‘dienstlichte Plicht’ uit. Het was met name Göring die in zijn telegram van 31 juli 1941 op een ‘Gesamtlösung der Judenfrage’ had aangedrongen. Göring schoof tijdens het proces van Neurenberg de zwarte piet naar degene die hem geen weerwoord meer kon geven.

Het is me niet zozeer om een veroordeling van de biograaf van deze voorstelling van zaken te doen, maar om een interpretatie. Hoe ga je als weduwe – ook in psychologische zin – om met het ronduit misdadige oorlogsverleden van je man? Wat wist ze precies of wat kon ze weten? Welke mechanismen zijn er nodig om deze misdaad te verhullen? (Dat begint uiteraard al op een taalkundig niveau. Wie in zijn memoires doodleuk van ‘emigratie’ blijft spreken, bedekt een regelrechte schending van de mensenrechten – deportatie – met de mantel van de echtelijke liefde). Dat had een boeiende biografie over deze weduwe kunnen opleveren en dat is The Hangman and his Wife uiteindelijk niet geworden.

Praag

Desalniettemin biedt The Hangman and his Wife een fascinerende inkijk in het reilen en zeilen binnen de nazitop van het Derde Rijk. Heydrich deed het als rijksprotector in Praag zo goed dat Hitler hem ook in de bezette gebieden van het westen wilde inzetten. Heydrich wilde met zachte hand maximale controle op de Tsjechen uitoefenen. ‘Minder provocatie in samenhang met minder tolerantie,’ zo luidde zijn strategie.

Met de aanslag van Jan Kubiš en Jozef Gabčík op Heydrich op 27 mei 1942 kwam er een einde aan de periode die volgens zijn weduwe de gelukkigste van zijn leven was. Dougherty weet vrij aannemelijk te maken dat de aanslag verschillende kopstukken in de nazitop goed uitkwam. De aanslag was zonder meer het werk van de Tsjechische regering in ballingschap in Londen, maar de uitkomst – de dood van Heydrich negen dagen na de aanslag – roept vragen op. Die is Dougherty in haar levenswerk niet uit de weg gegaan.

The Hangman and his Wife. The Life and Death of Reinhard Heydrich
Nancy Dougherty
Alred A. Knopf
ISBN 
9780394543413
Verschenen in mei 2022

Bestelinformatie

Bestel als hardcover bij bol.com (€ 31,99)
Bestel als ebook bij bol.com (€ 10,99)

Eric Palmen
Eric Palmen
Eric Palmen is historicus en hoofdredacteur van Biografieportaal. Hij schreef onder andere Kaat Mossel, helleveeg van Rotterdam en Dwaze liefde, een familiegeschiedenis, uitgegeven bij Prometheus. Voor Historisch Nieuwsblad, de Volkskrant,Vrij Nederland, Het Parool en Elsevier Weekblad schreef hij artikelen over de biografie.

Fijn als je dit artikel met anderen deelt:

Lees ook...

LAAT EEN REACTIE ACHTER

Vul alstublieft uw commentaar in!
Vul hier uw naam in