Feest voor Renata Rubinstein van Hans Goedkoop

In een interview voor Het Parool van 14 maart 2015 heeft Hans Goedkoop er een hard hoofd in dat zijn biografie van Renate Rubinstein ooit nog zal verschijnen. Hij heeft zich aan haar vertild. “Ik ben veel te vroeg aan dat boek begonnen, ik kon haar nog helemaal niet aan. “

Als iemand haar persoonlijke leven tot een publieke zaak heeft gemaakt, dan is het Renate Rubinstein wel. Ze schreef over haar echtscheiding, de belabberde relatie met haar moeder, verliefdheden en haar ziekte (multiple sclerose) met een ongekende openhartigheid. Het Grote Geheim van haar bestaan had ze voor het nageslacht alvast onthuld: de verhouding met Simon Carmiggelt werd in Mijn beter ik vastgelegd, dat pas na het overlijden van alle betrokkenen – de minnaar, de minnares, de bedrogen echtgenote – gepubliceerd mocht worden. Aan materiaal geen gebrek, zou je zo zeggen. Hoe kan deze vrouw haar biograaf zoveel hoofdbrekens kosten?

Goedkoop noemt in zijn nawoord Iedereen was er een “vrije oefening”. In een boekje van nog geen 100 pagina’s doet hij verslag van een gedenkwaardige avond, de viering van de vijftigste verjaardag van Renate Rubinstein in het huis van haar jongere broer in de Gerrit van der Veenstraat op 16 november 1976. Er zijn de sprekers, er is jolijt. Norbert Elias, de nestor van de Amsterdamse sociologische school, noemt Renate in zijn toespraak een tornado die – nu ze Sarah heeft gezien – inmiddels tot een storm is gaan liggen. Peter Schat speelt Chopin en Schubert, Maarten Biesheuvel zingt. Broer Jan memoreert het verbond dat ze in hun jeugd zijn aangegaan. Ze zouden elkaar nooit loslaten en in een gezamenlijk huis gaan wonen. Ziet Renate nog steeds zitten, als broer Jan en zus Gerda maar niet zoveel kinderen hadden gekregen. We zijn oorgetuige van al die snedigheid door de bandrecorder van neef Maurits, één van die kinderen. De vijftienjarige knaap legde het feestgedruis met zijn Philips N 4420 vast, niet eens zozeer uit historisch besef van de zwaargewichten die zich in zijn ouderlijk huis verzameld hadden. Hij verveelde zich op zo’n grote-mensenavond als deze en had niets beters te doen. Twee uur bandopnames van de fine fleur van intellectueel Nederland, – een beetje biograaf zou er een moord voor doen.

Renate Rubinstein, “Onze Lieve Vrouwe van de Eeuwigdurende Tegenstand”, was het stralende middelpunt op dit “feest van de geest”. Goedkoop portretteert haar zoals we haar kennen, ten voeten uit. “Ze deed soms denken aan het meisje dat in een publiek van duizenden de stoet voorbij ziet komen en als enige roept dat de keizer geen kleren aan heeft.” Een vrouw die geen blad voor de mond nam. Zich niet voor een karretje liet spannen. Een vrouw uit één stuk. Haar vergelijking van het radicale zionisme met antisemitisme, aangeboden aan het Nieuw Israëlisch Weekblad in de zomer van 1955, kwam haar op haar ontslag te staan. Je ziet, aldus Goedkoop, “dat ze erin vliegt met het been gestrekt en inzet van alles wat ze heeft en is.” Ze ging voor Propia Cures schrijven, waar ze Joop Goudsblom tegenkwam, daarna haalde Rinus Ferdinandusse haar binnen voor Vrij Nederland. Ze was de eerste en zette als Tamar het genre in de steigers: de column. “Door te schrijven hoe de werkelijkheid voor haar persoonlijk was, keerde zij zich tegen allerlei vormen van wensdenken over de werkelijkheid,” aldus Goedkoop. Ideologische stromingen, tijdgeest, angst voor de buren – Rubinstein onderzocht met een niets ontziende eerlijkheid “het bedrog van ons bestaan”. Het is de crux van haar schrijverschap: “ Ze wil zien wat er weggemoffeld wordt onder het oppervlak van dat bedrog.” Haar Joodse vader, weggevoerd tijdens de oorlog, zou volgens de Grüne Polizei en haar moeder op een dag weer thuiskomen. Hij kwam niet terug. Als mensen mooi weer speelden, was er volgens Rubinstein storm op komst.

Ex-man Aad Nuis heeft een heel bijzonder cadeau, dat pas twee weken later uitgepakt kon worden. Ze hadden het in de jaren zestig samen opgenomen voor Friedrich Weinreb, die tijdens de bezetting honderden Joden het leven zou hebben gered met het aanleggen van een vrijstellingslijst waarmee hij de Duitsers om de tuin had geleid. Na de oorlog werd de saboteur echter als collaborateur aangeklaagd, door lieden – aldus zijn apologeten – die niets begrepen van hoe het er onder de bezetting aan toe was gegaan. In Het monster in de huiskamer, het bewuste cadeau, bevestigde Nuis nog eens dunnetjes hun visie op de zaak, ondanks het vernietigende rapport dat het RIOD in 1976 gepubliceerd had. Daarin werd Weinreb neergezet als een charlatan die Jodenjagers juist geholpen heeft onderduikadressen aan te wijzen. Willem Frederik Hermans nam de laatste verdedigers van Weinreb op de korrel als “perfide pennevoerders” en noemde hen verachtelijk, corrupt, verrot – in die volgorde. Goedkoop laat in het midden of Rubinstein echt tot het einde van haar leven in de onschuld van Weinreb heeft gelooft – “daarover nu niet”. (“Zand erover”, riep een van de disgenoten toen Nuis in zijn toespraak op het oude stokpaardje terugkwam). Het is hem om de vitaliteit van het zelfbedrog te doen. Weinreb bood hoop in hopeloze dagen en ging de horror van het naziregime met de kracht van de verbeelding te lijf. Werkelijkheidszin heeft zijn beperkingen, als die niet langer het leven dient. “De waarheid was dat hoger dan de waarheid de vitaliteit staat.” Die Nietzscheaanse volzin verhult de brokstukken die Rubinstein in de zaak-Weinreb heeft gemaakt, met name ten aanzien van Bep Turksma, die door Weinreb ten onrechte werd neergezet als diens verraadster.

Iedereen was er is met verve geschreven, maar je krijgt als lezer een vermoeden van de bezoeking waaronder Hans Goedkoop gebukt gaat. Niet het gebrek aan materiaal speelt hem parten, maar de overvloed daaraan. Dit boekje bevestigt het beeld dat Renate Rubinstein op de eerste plaats van zichzelf heeft neergezet, met een amechtige bewondering en gebrek aan kritische distantie.

Iedereen was er. Feest voor Renate Rubinstein
Hans Goedkoop
Atlas Contact
ISBN 9789045030463
Verschenen in november 2015