Het leven van landverrader Anton van der Waals inspireerde Willem Frederik Hermans tot De donkere kamer van Damocles. Net als Dorbeck, de hoofdpersoon van de roman van Hermans, beriep Van der Waals zich na de oorlog op het bestaan van een dubbelganger, een Brits geheimagent, die hem het verrichten van zijn weerzinwekkende daden heeft ingefluisterd. Auke Kok laat er in zijn biografie van Anton van der Waals geen misverstand over bestaan: die dubbelganger bestond niet. Kok heeft de carrière van de V-man nauwgezet gereconstrueerd, aan de hand van onder meer processtukken, nagelaten geschriften en interviews met direct betrokkenen. Dat is – 40 jaar na dato – een ongekende prestatie. U moet daar vooral kennis van nemen, want De verrader. Leven en dood van Anton van der Waals is ongekend spannend en thans ook nog eens in midprice verkrijgbaar. Toch roept het boek de nodige vragen op die ook Kok niet weet te beantwoorden. Wat bezielde Van der Waals? Wat is de pathologie van een pathologische leugenaar?
Anton van der Waals, geboren op 11 oktober 1912, was een nakomertje. Hij had twee broers en twee zussen. Dirkje, dertien jaar ouder, nam grotendeels zijn opvoeding voor haar rekening. Het gezin groeide op in Rotterdam-Noord. Het leven van Anton van der Waals stond voor de oorlog in het teken van de mislukking. Dat gold voor zijn eerste twee huwelijken, die op een echtscheiding uitdraaiden. De ambachtsschool maakte hij ook niet af, zijn reputatie van wonderkind ten spijt. Met zijn bovengemiddelde intelligentie zou hij het wellicht net zo ver schoppen als zijn oudoom Johannes Diderik van der Waals die in 1910 de nobelprijs voor de Natuurkunde kreeg. Zo dachten zijn ouders er tenminste over. Anton trok steun of hielp zijn vader in diens noodlijdende schildersbedrijf. Het tij zou vroeg of laat keren, want hij had een uitvinding gedaan. Zijn motor zonder krukas zou de uitkomst van de komende oorlog bepalen, zo meende hij. Hij wilde het kleinood aan de hoogste bieder verpatsen. Van der Waals kon vooral heel erg goed liegen. Die karaktereigenschap moest hem na 14 mei 1940 verder helpen in het leven. Hij was een ‘meikever’, een lid van de NSB dat zich pas na de bezetting tot het nationaal-socialisme bekeerde. Zijn ouders voelden nattigheid. Hij bleef langer van huis en beschikte tijdens zijn spaarzame bezoeken over een dikke portemonnee. Ze dachten dat hun jongste zoon zich in de zwarthandel had bekwaamd. Maar Van de Waals ontpopte zich na de bezetting al snel tot een V-man, een landverrader, die infiltreerde in het ontluikende verzet en zijn landgenoten en masse erbij lapte. Anton Mussert vond zijn dadendrang zo weerzinwekkend dat hij er persoonlijk voor zorgde dat Van der Waals als lid van de NSB geroyeerd werd. Mussert koesterde op dat moment nog de illusie dat Nederland een onafhankelijke positie in het Grootduitse Rijk in kon nemen. Daarin paste het handeltje van lieden als Van der Waals niet.
De hoogste regionen
Van der Waals weet zich met zijn fantastische verhalen op te dringen aan het restant van de politieke elite in Nederland dat tijdens de bange meidagen de overtocht naar Engeland niet had gemaakt. Hij presenteert zich als een Brits geheimagent die in Londen over een uitgebreid netwerk beschikt en kind aan huis is bij Hare Majesteit. Hij draagt het bewijs van zijn innige band met de moeder des vaderlands op zak. Zijn pistool heeft een inscriptie van een kroontje en een W, zoals vrijwel ieder pistool in die dagen. Het verhaal wordt geslikt als zoete koek. De fine fleur is onder de indruk. Burgemeester Oud van Rotterdam betaalt hem 12.000 gulden, om zijn vlucht naar Engeland te regelen. Van der Waals heeft contacten met Koos Vorrink, voorman van de SDAP en – naarmate de oorlog vordert – een gewilde buit voor de Sicherheitsdienst. Van der Waals zorgt er eigenhandig voor dat de groep rondom Vorrink wordt opgerold. Joseph Schreieder, Kriminaldirektor van het Referat IV E van de Gestapo, noemt Van der Waals ‘meine Ringeltaube’ (mijn ringduif) en – onder intimi – een ‘handig zwijn’. Schreieder maakt veelvuldig gebruik van zijn topagent tijdens het zogeheten Englandspiel dat hij samen met Hermann Giskes heeft opgezet. Tekenend is de naïviteit van het verzet die Auke Kok uit de verhoren weet op te diepen. Vorrink stelt bij zijn arrestatie een ‘protestnota’ op en vindt het van ‘geen stijl’ getuigen dat de SD gebruik maakt van V-mannen als Van der Waals.
De dubbelganger
Op 8 mei 1945 werd Amsterdam bevrijd door de Canadezen. Van der Waals neemt de gelegenheid te baat om zijn diensten aan de bevrijders aan te bieden. De Secret Service eist een Curriculum Vitae bij die open sollicitatie. Pas in september 1946 wordt Van der Waals gearresteerd. Tijdens zijn afwezigheid in de eerste maanden na de oorlog richt de woede zich vooral op zijn familie. Zijn vader en broers worden gearresteerd en ondergaan de nodige martelingen in het Huis van Bewaring. Zijn moeder kan de schande niet meer aan en zet in haar woning aan de Delfgaauwstraat in Rotterdam de gaskraan open. Pieter Baan dringt aan op een klinisch onderzoek van de verdachte – hij is geinteresseerd in de persoonlijkheidsstructuur van de verrader, maar de autoriteiten zien daarin weinig soelaas. Uitstel van executie, in de meest letterlijke betekenis van het woord. Intussen geeft Van der Waals zijn daden grif toe, maar hij beweert in opdracht van een Brits geheimagent gehandeld te hebben. De eigenhandige executies heeft hij in ieder geval niet uitgevoerd, dat was die Britse geheimagent, Verhagen geheten, die – als twee druppels water – ook nog eens op hem lijkt. Een dag voor zijn executie verzoekt Van der Waals dat de openbare aanklager, Harry van Doorn, hem in zijn dodencel wil ontmoeten. Van der Waals maakt schoon schip. Hij geeft toe dat hij de dubbelganger uit zijn duim heeft gezogen. ‘Ik wil u nog zeggen dat ik een heel slecht mens ben geweest,’ verklapt hij aan de geestelijke die hem naar executieplaats op de Waalsdorpervlakte begeleidt. Dat staat als een paal boven water.
De verrader. Leven en dood van Anton van der Waals
Auke Kok
Uitgeverij De Bezige Bij
ISBN 9789023474692
Verschenen maart 2013
Bestelinformatie
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 15,00)
Links
Auke Kok bij Vrijdagmiddag Live (radio 1)
Auteurspagina Auke Kok
